Nagroda Nobla – historia, zasady przyznawania i kontrowersje. Laureaci nagrody Nobla 2024

Nagroda Nobla jest jedną z najbardziej prestiżowych nagród na świecie. Przyznawana za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauki, literatury oraz działalności na rzecz pokoju. Od momentu jej ustanowienia w 1895 roku przez szwedzkiego chemika i wynalazcę dynamitu, Alfreda Nobla, wyróżnienie to stało się symbolem uznania dla tych, którzy w znaczący sposób przyczyniają się do postępu ludzkości. Przedstawiamy historię powstania nagrody, kategorie, w których jest przyznawana, oraz jej rolę w kształtowaniu nauki, kultury i polityki międzynarodowej. Zamieszczamy także terminy, w których poznamy zwycięzców Nagrody Nobla w 2024 roku.

Historia Nagrody Nobla

Alfred Nobel był chemikiem, inżynierem i wynalazcą, który zgromadził fortunę dzięki wynalezieniu dynamitu. Mimo że jego wynalazek początkowo miał służyć celom pokojowym, szybko zaczęto go wykorzystywać w działaniach militarnych. W 1888 roku, po śmierci jego brata, szwedzka prasa omyłkowo opublikowała nekrolog Alfreda Nobla. Określono go w nim mianem „handlarza śmiercią”. To wydarzenie skłoniło go do refleksji nad swoim dziedzictwem. Chcąc pozostawić po sobie bardziej pozytywny ślad, Nobel sporządził testament, w którym przekazał większość swojego majątku na utworzenie fundacji przyznającej nagrody osobom, które „przyczyniły się do największego dobra ludzkości”.

Testament Nobla, sporządzony w 1895 roku, wywołał kontrowersje wśród jego rodziny, która próbowała unieważnić ten zapis. Jednak dzięki staraniom zaufanych współpracowników i przyjaciół Nobla, w 1901 roku udało się zrealizować jego wolę, a pierwsze nagrody zostały przyznane. Zgodnie z testamentem, nagrody są wręczane corocznie w pięciu kategoriach: fizyka, chemia, medycyna, literatura oraz pokój. W 1968 roku Szwedzki Bank Narodowy (Sveriges Riksbank) ufundował dodatkową kategorię. Jest to Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii, oficjalnie nazywana „Nagrodą Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych”.

Od momentu ustanowienia Nagrody Nobla, uroczystość wręczenia odbywa się co roku 10 grudnia, w rocznicę śmierci Alfreda Nobla. Nagrody w dziedzinie fizyki, chemii, medycyny i literatury przyznawane są w Sztokholmie, natomiast Pokojowa Nagroda Nobla wręczana jest w Oslo. Wyjątkowy charakter nagrody, jej globalne znaczenie oraz wyjątkowość laureatów sprawiły, że stała się ona synonimem najwyższego uznania dla ludzkiej pomysłowości, kreatywności i humanizmu.

Kategorie Nagrody Nobla

Nagroda Nobla przyznawana jest w sześciu kategoriach, z których każda wyróżnia się wyjątkowym znaczeniem oraz specyficznymi kryteriami. Poszczególne kategorie – fizyka, chemia, medycyna, literatura, ekonomia i nagroda pokojowa – obejmują różnorodne dziedziny nauki, sztuki oraz działalności społecznej. Warto przyjrzeć się każdej z nich, aby zrozumieć, jak nagroda ta wpływa na rozwój poszczególnych dziedzin i promuje innowacje oraz działania na rzecz dobra ludzkości.

Fizyka

Nagroda w dziedzinie fizyki jest przyznawana za przełomowe osiągnięcia, które poszerzają naszą wiedzę o naturze wszechświata. Laureaci tej kategorii często odkrywają nowe prawa fizyki, wynajdują nowe technologie lub rozwiązują fundamentalne problemy, które zmieniają nasze rozumienie świata. Wśród nagrodzonych znajdują się takie postacie jak Albert Einstein, za wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego. Czy chociażby Richard Feynman, za wkład w rozwój elektrodynamiki kwantowej.

Chemia

Nagroda w dziedzinie chemii nagradza odkrycia i badania, które przyczyniają się do zrozumienia struktury, składu i reakcji chemicznych. Wkład laureatów Nobla w dziedzinie chemii nie ogranicza się jedynie do teorii. Wiele z nagrodzonych odkryć znajduje zastosowanie w przemyśle, medycynie i innych dziedzinach. Przykładem mogą być nagrody przyznane za opracowanie syntezy amoniaku, kluczowej dla produkcji nawozów, czy za odkrycie nowych materiałów, takich jak grafen.

Fizjologia lub medycyna

Nagroda Nobla w dziedzinie medycyny wyróżnia badania i odkrycia, które przyczyniają się do ratowania życia i poprawy zdrowia ludzi na całym świecie. Laureaci często są pionierami w rozwoju nowych metod leczenia, diagnostyki czy zrozumienia mechanizmów działania organizmu ludzkiego. W tej kategorii nagradzane są odkrycia dotyczące genetyki, neurobiologii czy immunologii, które zmieniły oblicze współczesnej medycyny.

Literatura

Literacka Nagroda Nobla wyróżnia pisarzy, poetów i dramaturgów, którzy w szczególny sposób przyczyniają się do rozwoju literatury. W odróżnieniu od innych kategorii, nagroda literacka ocenia nie tylko pojedyncze dzieło, ale całokształt twórczości autora. Laureaci często są postrzegani jako głosy swoich czasów, kształtujący społeczne i kulturowe dyskusje. Wśród nagrodzonych znajdują się takie nazwiska jak Gabriel García Márquez, Wisława Szymborska czy Bob Dylan.

Pokojowa Nagroda Nobla

Pokojowa Nagroda Nobla jest wyjątkowa w swoim przesłaniu i charakterze. Przyznawana jest osobom, organizacjom lub instytucjom, które w szczególny sposób przyczyniają się do promowania pokoju, rozwiązywania konfliktów i budowania mostów pomiędzy narodami. Laureaci tej nagrody, jak Martin Luther King Jr., Matka Teresa czy Organizacja Narodów Zjednoczonych, często odgrywają kluczową rolę w tworzeniu bardziej sprawiedliwego i pokojowego świata.

Proces wyboru i kryteria oceny

Proces wyboru laureatów Nagrody Nobla jest ściśle tajny i odbywa się według ściśle określonych zasad. Każda kategoria ma swoją komisję, która zajmuje się przyjmowaniem nominacji, oceną kandydatów oraz ostatecznym wyborem laureata. Nominacje mogą składać tylko osoby uprawnione, w tym członkowie akademii naukowych, profesorowie wyższych uczelni oraz laureaci z poprzednich lat. W praktyce oznacza to, że proces jest zamknięty dla ogółu społeczeństwa, co ma na celu zapewnienie najwyższych standardów wyboru.

Po przyjęciu nominacji, komisje przeprowadzają szczegółową analizę kandydatów, biorąc pod uwagę wartość naukową, artystyczną lub społeczną ich dorobku. Każda kategoria ma specyficzne kryteria. W przypadku literatury oceniana jest nie tylko estetyka dzieł, ale także ich wpływ na rozwój kultury i wartości humanistyczne. W dziedzinach naukowych istotne są nie tylko odkrycia teoretyczne, ale także ich praktyczne zastosowanie.

Pokojowa Nagroda Nobla, przyznawana przez Norweski Komitet Noblowski, ma bardziej polityczny charakter. Kandydaci muszą wykazać się działalnością na rzecz pokoju, praw człowieka lub międzynarodowej współpracy. Kryteria oceny są tutaj bardziej złożone i uwzględniają zarówno bezpośredni wpływ działań laureata, jak i ich długofalowe efekty.

Nagroda Nobla jest zazwyczaj przyznawana indywidualnym osobom, ale w pewnych przypadkach może być wręczona organizacjom. Miało to miejsce w przypadku Czerwonego Krzyża czy Amnesty International. Choć w każdej kategorii może być wyróżnionych kilku laureatów, liczba ta rzadko przekracza trzy osoby. Podkreśla to wyjątkowy charakter nagrody i jej indywidualny wymiar.

Polscy laureaci Nagrody Nobla

Polska, mimo swoich burzliwych dziejów i trudnej historii, wydała na świat wybitne osobistości, które swoimi osiągnięciami zdobyły uznanie na międzynarodowej arenie. Wśród nich znalazło się kilku laureatów Nagrody Nobla, których działalność w różnych dziedzinach nauki, literatury i polityki przyczyniła się do rozwoju ludzkości i promowania wartości humanistycznych. Polscy Nobliści są dowodem na to, że talent, pasja i zaangażowanie mogą przełamać bariery narodowe i wpłynąć na losy świata. Warto poznać ich sylwetki i wkład, który wnieśli w rozwój światowej myśli naukowej, kultury oraz idei pokojowych.

Znani polscy nobliści

Jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci wśród polskich laureatów Nagrody Nobla jest Maria Skłodowska-Curie. Dwukrotna laureatka tego prestiżowego wyróżnienia. W 1903 roku otrzymała nagrodę w dziedzinie fizyki, a w 1911 roku w dziedzinie chemii, za badania nad promieniotwórczością. Jej praca nad odkryciem polonu i radu nie tylko zrewolucjonizowała chemię i fizykę, ale również utorowała drogę kobietom w nauce, łamiąc konwenanse swoich czasów. Skłodowska-Curie pozostaje ikoną nauki i symbolem wytrwałości, której osiągnięcia są do dziś inspiracją dla kolejnych pokoleń badaczy i badaczek na całym świecie.

W literaturze wyróżnia się inna wybitna postać – Wisława Szymborska. Poetka, eseistka i tłumaczka, otrzymała Literacką Nagrodę Nobla w 1996 roku. Doceniona za swoją „ironiczną precyzję, która pozwala historycznym i biologicznym kontekstom ukazać fragmenty ludzkiej rzeczywistości”. Jej poezja, pełna refleksji i subtelnej ironii, poruszała tematy egzystencjalne, skupiając się na ludzkim doświadczeniu, życiu codziennym i metafizycznych pytaniach o istnienie. Szymborska, ze swoim niezwykle trafnym spojrzeniem na świat, stała się jednym z najważniejszych głosów współczesnej poezji. Natomiast jej dorobek literacki zyskał międzynarodowe uznanie.

Nie można zapomnieć także o Lechu Wałęsie, który otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla w 1983 roku. Wałęsa, jako lider Solidarności – pierwszego niezależnego związku zawodowego w krajach bloku wschodniego – przyczynił się do obalenia systemu komunistycznego w Polsce i stworzenia drogi ku demokratycznym przemianom w Europie Środkowo-Wschodniej. Jego odwaga i determinacja w walce o prawa pracownicze, wolność słowa i demokrację przyniosły nie tylko zmiany polityczne w Polsce. Zapoczątkowały także upadek żelaznej kurtyny, co miało wpływ na cały świat. Nagroda Nobla, którą otrzymał, była symbolicznym uznaniem dla całego ruchu Solidarności i jego wkładu w pokojowe przemiany ustrojowe.

Nagroda Nobla – lista polskich laureatów

1. Maria Skłodowska-Curie
   • Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki (1903) – za badania nad promieniotwórczością, wspólnie z Pierre’em Curie i Henri Becquerelem.
   • Nagroda Nobla w dziedzinie chemii (1911) – za odkrycie polonu i radu oraz badania nad ich właściwościami.
2. Henryk Sienkiewicz
   • Literacka Nagroda Nobla (1905) – za całokształt twórczości literackiej, szczególnie za epickie powieści, takie jak Quo Vadis.
3. Władysław Reymont
   • Literacka Nagroda Nobla (1924) – za powieść Chłopi, będącą realistycznym obrazem życia wiejskiego w Polsce.
4. Czesław Miłosz
   • Literacka Nagroda Nobla (1980) – za poezję o wielkiej sile wyrazu, opisującą niepokój człowieka w obliczu trudnych dziejów.
5. Lech Wałęsa
   • Pokojowa Nagroda Nobla (1983) – za wkład w walkę o prawa człowieka oraz działalność na rzecz pokojowych przemian politycznych w Polsce.
6. Wisława Szymborska
   • Literacka Nagroda Nobla (1996) – za twórczość poetycką, wyróżniającą się ironiczną precyzją i głębią refleksji nad ludzką egzystencją.
7. Olga Tokarczuk
   • Literacka Nagroda Nobla (2018, przyznana w 2019) – za narracyjną wyobraźnię, która z encyklopedyczną pasją przekracza granice, ukazując różnorodność ludzkiego doświadczenia.

Nagrody towarzyszące Nagrodzie Nobla

Nagroda Nobla to nie tylko prestiżowy laur uznania za wyjątkowe osiągnięcia, ale również zestaw wyjątkowych wyróżnień i symbolicznych atrybutów, które uzupełniają cały ceremoniał jej przyznawania. Laureaci, oprócz medalu i dyplomu, otrzymują także nagrodę pieniężną, której wysokość jest ustalana corocznie przez Fundację Nobla. Nagrody te mają charakter zarówno materialny, jak i symboliczny, a ich wręczanie stanowi nieodłączny element uroczystości odbywających się co roku 10 grudnia – w rocznicę śmierci fundatora nagrody, Alfreda Nobla. Każdy z elementów towarzyszących wyróżnieniu – medal, dyplom i kwota pieniężna – niesie za sobą głębokie znaczenie. Odzwierciedla nie tylko prestiż samej nagrody, ale i unikalny charakter osiągnięć jej laureatów.

Medal Nagrody Nobla

Medal Nobla jest wyjątkowym dziełem sztuki. Każda kategoria nagrody ma swój indywidualny projekt, różniący się detalami, choć wszystkie medale wykonane są z 18-karatowego złota, ich waga to 196 gram. Na medalach fizyki, chemii, literatury oraz medycyny widnieje profil Alfreda Nobla wraz z datą jego urodzenia i śmierci oraz odpowiednią inskrypcją. Medal Pokojowej Nagrody Nobla, w odróżnieniu od innych, ukazuje Nobla w odmiennym stylu graficznym i zawiera dodatkowe symbole pokoju, takie jak gałązka oliwna. Co ciekawe, każdy z tych medali jest jedynym w swoim rodzaju – tworzony ręcznie przez szwedzkich i norweskich medalierów, odlewany i wykańczany w procesie wymagającym wysokiej precyzji. Jest to symbol nieprzemijających osiągnięć laureatów, który pozostaje z nimi na zawsze, przechodząc niejednokrotnie do historii sztuki i kultury.

Dyplom Nagrody Nobla

Kolejnym elementem nagrody jest ozdobny dyplom, wręczany wraz z medalem. Dyplom, choć często niedoceniany, ma ogromne znaczenie dla całego procesu przyznawania Nagrody Nobla. Każdy dyplom jest unikalny, zaprojektowany indywidualnie przez wybitnych artystów, a jego forma zależy od kategorii nagrody oraz osoby laureata. Zawiera on imię i nazwisko wyróżnionej osoby, krótką formułę opisującą osiągnięcie oraz insygnia Akademii Szwedzkiej lub Norweskiego Komitetu Noblowskiego. Dyplomy są tworzone z niezwykłą starannością, na specjalnym papierze, z użyciem wyjątkowych technik graficznych. Często wykorzystuje się na nich również elementy charakterystyczne dla danej kultury lub dziedziny nauki, w której laureat się wyróżnił. Czyni to każdy dyplom wyjątkowym dziełem sztuki, pełnym symboliki i indywidualnego przekazu.

Nagroda pieniężna Nagroda Nobla

Ostatnim, lecz niezwykle ważnym elementem, jest nagroda pieniężna, której wysokość zmienia się każdego roku w zależności od stanu finansów Fundacji Nobla. Kwota ta jest wyrazem uznania i podziękowania dla laureatów za ich pracę i osiągnięcia. Współcześnie wynosi ona około 11 milionów szwedzkich koron (około miliona euro/4,2 mln złotych). Jeśli nagroda jest przyznawana kilku osobom jednocześnie, kwota jest dzielona między laureatów – w zależności od wkładu każdego z nich. Ważnym aspektem jest fakt, że nagroda pieniężna nie jest jedynie materialnym wsparciem. Laureaci często przeznaczają ją na dalsze badania, działalność charytatywną lub inne projekty, które mają na celu wspieranie dobra ludzkości, w duchu idei Alfreda Nobla. W ten sposób Nagroda Nobla zyskuje charakter nie tylko wyróżnienia, ale również impulsu do kontynuacji działalności, zgodnie z jej głównym przesłaniem.

Nagroda Nobla – znaczenie na świecie

Nagroda Nobla jest nie tylko prestiżowym wyróżnieniem, ale także narzędziem kształtującym globalne dyskusje i inspirującym do dalszych działań. Otrzymanie Nagrody Nobla wiąże się z ogromnym prestiżem, rozgłosem medialnym oraz wsparciem finansowym. Laureaci często stają się liderami opinii w swoich dziedzinach, a ich odkrycia lub działalność zyskują jeszcze większe zainteresowanie.

Dzięki międzynarodowemu zasięgowi Nagroda Nobla promuje wartości takie jak pokój, postęp naukowy i humanizm. Wyróżniając wybitnych naukowców, pisarzy i działaczy, nagroda stawia ich na piedestale, inspirując kolejne pokolenia do podejmowania działań na rzecz dobra ludzkości. W ten sposób Nagroda Nobla przyczynia się do tworzenia lepszego, bardziej zrównoważonego świata.

Jednak Nagroda Nobla nie jest wolna od kontrowersji. Decyzje Komitetu Noblowskiego, zwłaszcza w dziedzinie literatury i pokoju, niejednokrotnie wywoływały debaty. Mimo to, prestiż i znaczenie Nagrody Nobla pozostają niepodważalne, a każde ogłoszenie laureatów jest wydarzeniem śledzonym przez cały świat.

Nagroda Nobla odgrywa fundamentalną rolę w promowaniu postępu, innowacji i wartości humanistycznych. Jest symbolem najwyższego uznania dla ludzkiej kreatywności, odwagi i zaangażowania na rzecz lepszego świata.

Kontrowersje związane z Nagrodą Nobla

Nagroda Nobla, choć jest uznawana za jedno z najbardziej prestiżowych wyróżnień na świecie, nie jest wolna od kontrowersji. Wybory Komitetu Noblowskiego w wielu przypadkach wywoływały ostre dyskusje, zarówno w środowisku naukowym, jak i wśród opinii publicznej. Jednym z największych zarzutów, jakie padają pod adresem komitetu, jest pominięcie wybitnych jednostek, które, według krytyków, w pełni zasługiwały na wyróżnienie. Przykładem jest nieprzyznanie Nagrody Nobla Mahatmie Gandhiemu, który uważany jest za symbol pokojowych dążeń i walki o prawa człowieka. Podobnie, wielu znakomitych pisarzy, takich jak James Joyce, czy Lew Tołstoj, nigdy nie otrzymało Literackiej Nagrody Nobla. Wzbudzało to pytania o kryteria i polityczne wpływy przy podejmowaniu decyzji.

Również przyznawanie nagrody laureatom wywoływało niejednokrotnie burzliwe reakcje. Szczególnie dotyczyło to Pokojowej Nagrody Nobla, która często była obiektem najostrzejszych krytyk. Przykładem może być uhonorowanie w 2009 roku Baracka Obamy, zaledwie kilka miesięcy po objęciu urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych, kiedy nie miał on jeszcze żadnych znaczących osiągnięć w polityce międzynarodowej. Decyzja ta wywołała lawinę krytyki, ponieważ uznano ją za zbyt pochopną i opartą bardziej na nadziejach niż rzeczywistych osiągnięciach. Innym przykładem jest uhonorowanie Aung San Suu Kyi w 1991 roku, a następnie kontrowersje wokół jej roli w konfliktach etnicznych w Mjanmie wiele lat później, co rzuciło cień na wcześniejsze uznanie jej działań.

Dodatkowo, nagrody w dziedzinie literatury i nauk ścisłych również bywały kwestionowane. W literaturze krytycy często zarzucali Komitetowi Noblowskiemu faworyzowanie pisarzy z Europy Zachodniej, pomijając autorów z krajów rozwijających się. W naukach przyrodniczych zaś, wybory często były kontrowersyjne ze względu na opóźnienia w uznawaniu kluczowych odkryć lub niedocenianie wkładu współpracowników laureatów. Dobrym przykładem jest przypadek Rosalind Franklin, której badania nad strukturą DNA miały kluczowe znaczenie. Jednak to jej współpracowników, Watsona i Cricka, uhonorowano Nagrodą Nobla.

Nagroda Nobla 2024 – laureaci i daty ogłoszeń

W 2024 roku oczywiście podobnie jak w poprzednich latach jest przyznawana Nagroda Nobla. W poniedziałek 7 października rozpoczął się tzw. tydzień noblowski. Jest to tydzień, który w tym roku będzie trwał od 7 do 14 października, w którym świat oraz laureaci tegorocznych nagród dowiadują się o zdobytej nagrodzie. Nazywa się go również mianem Nobel Calling, bo właśnie w tym tygodniu dzwoni się do zwycięzców i jako pierwszych telefonicznie informuje o wygranej. Ceremonia wręczenia nagród odbędzie się natomiast dopiero 10 grudnia. Część laureatów już poznaliśmy.

Tegoroczny plan podawania laureatów z poszczególnych dziedzin oraz laureaci i ich osiągnięcia podajemy poniżej:

• Fizjologia lub medycyna – 7 października
  • Laureaci: Victor Ambros i Gary Ruvkun za odkrycie mikroRNA i jego roli w potranskrypcyjnej regulacji genów.
• Fizyka – 8 października
  • Laureaci: John J. Hopfield i Geoffrey E. Hinton za fundamentalne odkrycia umożliwiające uczenie maszynowe przy wykorzystaniu sztucznych sieci neuronowych.
• Chemia – 9 października
  • Laureaci: David Baker za projektowanie białek z użyciem metod obliczeniowych oraz Demis Hassabis i John M. Jumper za przewidywanie trójwymiarowych struktur białek.
• Literatura – 10 października
  • Laureat: Han Kang za intensywną prozę poetycką, która konfrontuje się z historycznymi traumami i obnaża kruchość ludzkiego życia.
• Pokojowa Nagroda Nobla – 11 października
  • Laureat: Nihon Hidankyō za wysiłki na rzecz świata wolnego od broni jądrowej i za wykazanie poprzez zeznania świadków, że broń jądrowa nigdy nie może zostać ponownie użyta.
• Ekonomia – 14 października
  • Laureaci: Daron Acemoglu, Simon Johnson i James A. Robinson za badania nad tym, jak powstają instytucje i jak wpływają na dobrobyt.

Gratulujemy wszystkim tegorocznym laureatom!

Nagroda Nobla jako symbol prestiżu i kontrowersji

Nagroda Nobla, od momentu ustanowienia przez Alfreda Nobla w 1895 roku, stała się symbolem najwyższego uznania za wybitne osiągnięcia w dziedzinach nauki, literatury oraz działań na rzecz pokoju. Każdego roku wzbudza ogromne zainteresowanie, a także emocje związane z wyborem laureatów, przyznawanymi nagrodami towarzyszącymi oraz samą ceremonią wręczenia. Wyróżnieni otrzymują medal, unikalny dyplom oraz nagrodę pieniężną, co stanowi nie tylko materialne, ale i symboliczne docenienie ich pracy. Jednak mimo swojej renomy, Nagroda Nobla często jest przedmiotem krytyki ze względu na pominięcia zasłużonych postaci, polityczne decyzje Komitetu Noblowskiego oraz niejednoznaczne wybory w kategoriach literatury i pokoju. Te kontrowersje sprawiają, że Nagroda Nobla, choć pozostaje niepodważalnym symbolem prestiżu, jest także wyrazem skomplikowanych wyborów, odzwierciedlających złożoność świata nauki, kultury i polityki.